Z początkiem lutego Słowacja i Łotwa uruchomiły systemy kaucyjne w obrocie opakowaniami. Oba kraje podjęły decyzję o organizacji zbiórki jeszcze przed wprowadzeniem stosownych regulacji przez Unię Europejską. A ta mówi jasno: dosyć marnowania surowców i zaśmiecania środowiska naturalnego. W tym celu stawia na Gospodarkę Obiegu Zamkniętego.
Jak wynika z publikacji Komisji Europejskiej towarzyszących wdrożeniu dyrektywy Single Use Plastics - SUP (o niektórych jednorazowych produktach i opakowaniach z tworzyw sztucznych), 90% opakowań z tworzyw sztucznych staje się odpadem już po jednym użyciu. Z kolei 80% odpadów, zaśmiecających środowisko, stanowią opakowania po produktach żywnościowych na wynos oraz pojemniki i opakowania po żywności oraz napojach. Jednocześnie światowy wskaźnik zbiórki opakowań z tworzyw sztucznych wynosi jedynie 14 proc., a tylko 4 proc. opakowań z tworzyw sztucznych i jedynie 1 proc. wszystkich generowanych odpadów powstałych z jednorazowych sztućców, kubków i pojemników na żywność na świecie poddawany jest recyklingowi.
W odpowiedzi na te dane, w 2018 roku Unia Europejska przyjęła pakiet dyrektyw odpadowych, którego celem jest transformacja modelu gospodarczego z linearnego na cyrkularny. W jego ramach, większą odpowiedzialność za pokonsumencką fazę życia produktów przyjmują uczestnicy rynku - od producentów i fillerów, przez sprzedawców, po konsumentów. Szczególnie drastyczne regulacje objęły opakowania po napojach z tworzyw sztucznych z uwagi na wspomniany wysoki udział tej frakcji
w zaśmiecaniu środowiska naturalnego i bardzo niski poziom recyklingu materiałowego opakowań do żywności na wynos. Dyrektywa SUP narzuciła wysoki poziom zbiórki butelek po napojach i zobligowała producentów do wykorzystania recyklatów, rekomendując przy tym wprowadzenie systemów kaucyjnych dla szerokiej gamy frakcji materiałowych, nie tylko opakowań z tworzyw sztucznych.
Dwa różne kraje. Jeden eko-cel
W 2018 r. systemy kaucyjne dla opakowań jednorazowych funkcjonowały w 10 krajach europejskich, w tym trzech krajach Europy Środkowo-Wschodniej. W 2022 r. w Europie jest już 25 krajów, które bądź już wdrożyły, bądź planują wprowadzenie systemu kaucyjnego na jednorazowe opakowania po napojach. 1 lutego systemy kaucyjne uruchomione zostały w Republice Słowacji i na Łotwie. Co warte zauważenia, oba kraje podjęły decyzję o wprowadzeniu modelu zbiórki w oparciu o kaucję jeszcze zanim Parlament Europejski uchwalił dyrektywę o jednorazowych opakowaniach i produktach z tworzyw sztucznych. Motywacją nie było więc spełnienie wymogów dyrektywy, lecz potencjał redukcji zaśmiecania i przekształcenie odpadów w surowce, o czym można przeczytać w ekspertyzie słowackiego Instytutu Ochrony Środowiska (Real Price of Deposit).
Zarówno Słowacy jak i Łotysze zdecydowali się na standardowy europejski model systemu kaucyjnego w oparciu o scentralizowane rozliczanie z jedną organizacją gromadzącą dane na temat wprowadzonych i zebranych z rynku opakowań, system zbiórki w jednostkach handlowych oraz zarządzanie w formule organizacji odpowiedzialności producentów, w której udziałowcami są również jednostki handlowe. Standardowy model europejski zastosowany w tych krajach obejmuje również sprawdzone narzędzia minimalizacji ryzyka oszustw poprzez zastosowanie kodu kreskowego, skutecznie eliminującego tzw. free riding oraz nadużycia personelu i konsumentów. Podobnie jak w innych krajach, dominującym sposobem identyfikacji opakowania, za które konsument zapłaci kaucję i otrzyma jej pełen zwrot, jest krajowy kod kreskowy. Anna Larsson, Dyrektor Reloop Europe zwraca także na wprowadzone w obu krajach innowacje. - Na Słowacji jest to harmonizacja kolorów butelek PET, na którą dobrowolnie zgodzili się producenci celem zamknięcia obiegu wszystkich typów butelek PET. Nowością na Łotwie jest natomiast zorganizowanie scentralizowanego systemu dla butelek wielorazowych standardowych, których zbiórką i dystrybucją zajmie się operator systemu, a równy dostęp do tego systemu będą mieli wszyscy producenci w kraju.
Na Słowacji kaucją na opakowania jednorazowe objęte są puszki i butelki PET, zaś na Łotwie również butelki szklane. Wartość kaucji na Słowacji to 15 eurocentów, a na Łotwie 10 eurocentów - także na butelki wielorazowe. Operatorzy - słowacki Správca záloh i łotewski DIO - w ciągu ok roku od ich wyłonienia przygotowali wdrożenie programu zarządzania, gromadzenie bazy danych wprowadzających opakowania oraz jednostek handlowych i sektora HoReCa, podpisanie umów, opracowanie znaku graficznego (symbolu kaucji) oraz specyfikacji opakowań i etykiet, przygotowanie logistyki (w tym budowę centrum zliczania i sortowania opakowań) oraz zaplanowanie i wdrożenie ogólnokrajowej kampanii informacyjnej.
Cyrkularna przyszłość na wyciągnięcie ręki
Podobnie jak w innych krajach z wdrożonym systemem kaucyjnym, opakowania objęte kaucją są tak zaprojektowane, by nadawały się do recyklingu materiałowego. Operatorzy na Słowacji i na Łotwie zastosowali mechanizm wymogów niezbędnych (ang. essential requirements) oraz ekomodulację. Oba te rozwiązania będą niedługo wdrożone dla wszystkich opakowań w ramach dyrektywy o opakowaniach i odpadach opakowaniowych. Producenci i importerzy na Słowacji zgodzili się również na dodatkowe rozwiązanie ułatwiające recykling materiałowy: kolory butelek plastikowych będą miały dokładnie tę samą specyfikację.
Warto zwrócić uwagę, że zarówno Słowacy jak i Łotysze zrobili ważne kroki w kierunku objęcia systemem także opakowań wielorazowych. Na Słowacji w dużych jednostkach handlowych konsumenci mogą oddawać oba rodzaje opakowań - jedno- i wielorazowych - w jednym miejscu, choć system w oparciu o opakowania wielorazowe nie jest tam scentralizowany i producenci produktów w opakowaniach wielorazowych samodzielnie organizują logistykę odbioru tych opakowań ze sklepów. Z kolei na Łotwie i w pozostałych krajach bałtyckich funkcjonuje nie tylko infrastruktura zbiórki wspólna dla opakowań jedno- i wielorazowych, ale ustawodawcy wprowadzili tam również obligatoryjny i skonsolidowany system na butelki wielorazowego użytku. Nowością w systemie łotewskim jest standardowa butelka szklana.
Przyszłość opakowań po napojach staje się więc coraz bardziej cyrkularna: dzięki maksymalizacji zbiórki czystych frakcji materiałowych notuje się wykładniczy wzrost recyklatów służących produkcji nowych opakowań. To z kolei przekłada się na tworzenie zielonych miejsc pracy: 1000 ton recyklatu PET oznacza 16,5 razy więcej stanowisk pracy niż produkcja butelek PET z surowców pierwotnych.
Z ekoprojektowaniem, ekomodulacją stawek za wprowadzane opakowania, wysokimi poziomami zbiórki oraz podstawą do rozwoju ponownego użytkowania, systemy kaucyjne stanowią wartościowy punkt odniesienia dla wdrażania modeli GOZ również w obszarze innych frakcji odpadów.
