Na początku lat 80. XX w. skupiano się na analizie zagrożeń powodowanych przez wdychanie cząstek pyłów, oparów i rozpuszczalników. Później przeprowadzono bardziej szczegółowe badania dotyczące narażenia na określone klasy chemikaliów – nitrozoaminy, WWA. W wielu badaniach dotyczących oceny narażenia aktywność mutagenną pyłu oraz oparów oceniano w systemach in vitro. Stosowano także biomarkery genotoksyczności.
Na podstawie licznych efektów genetycznych i cytogenetycznych obserwowanych wśród pracowników zatrudnionych w przemyśle gumowym, Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC, ang. International Agency for Research on Cancer) stwierdziła w 2012 r., iż dostarczają one mocnych dowodów na poparcie genotoksyczności jako jednego z mechanizmów obserwowanego wzrostu ryzyka powstawania nowotworów (Grupa 1 IARC). Z tego względu kontrolowanie zapylenia i stężeń oparów wulkanizacyjnych powinno być priorytetem dla branży gumowej, a ich występowanie winno być ograniczone do możliwie najniższego poziomu, poniżej limitów narażenia.
Na podstawie 95 publikacji została opracowana norma ISO/TR 21275:2017 dotycząca składu chemicznego oparów emitowanych w przemyśle gumowym w trakcie procesu produkcyjnego. Zebrane w niej wyniki potwierdzają, że powstające wyziewy są złożoną mieszaniną chemikaliów o zmiennym składzie. Dokument ten wskazuje potrzebę ustanowienia międzynarodowych norm w celu określenia, także ilościowego, niebezpiecznych chemikaliów, na które mogą być narażeni operatorzy urządzeń w fabrykach produkujących artykuły gumowe, co pozwoli na identyfikację i łagodzenie potencjalnych zagrożeń dla zdrowia.
Czy ryzyko rakotwórcze/genotoksyczne nadal można przypisać nowoczesnemu przemysłowi produkcji gumy? Odpowiedź na to pytanie nie jest jednoznaczna, a to chociażby ze względu na model produkcji oraz różnorakie warunki pracy i podejście do zasad BHP w poszczególnych zakładach wytwórczych. Inaczej do tematu bezpieczeństwa i higieny będzie zapewne podchodził globalny koncern z branży motoryzacyjnej, gdzie wymagane są zintegrowane systemy zarządzania (jakością, środowiskiem i bezpieczeństwem pracy), a inaczej niewielki wytwórca artykułów gumowych ogólnego przeznaczenia. Nie ma co ukrywać, że liczy się także zasobność portfela inwestycyjnego, nierzadko maksymalizacja zysku, oraz stan używanego parku maszynowego.
W ostatnich dziesięcioleciach w europejskim przemyśle gumowym zaszły poważne zmiany. Zostały one wymuszone wzrostem społecznego zainteresowania zagrożeniami związanymi z niektórymi chemikaliami i oceną ryzyka oraz bardziej rygorystycznymi przepisami, chociażby rozporządzeniem UE w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń oraz stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH) z 2006 r. Rozporządzenie to nakłada na przemysł ścisłą odpowiedzialność za zarządzanie ryzykiem związanym z chemikaliami i dostarczanie informacji dotyczących bezpieczeństwa substancji.
Wiele chemikaliów, o których wiadomo lub podejrzewa się, że są rakotwórcze lub wywołują inne choroby, zostało zastąpionych innymi związkami. Niemniej jednak dostępne dane dotyczące narażenia nadal wskazują na genotoksyczność pyłów i wyziewów emitowanych do środowiska pracy na poszczególnych etapach produkcji wyrobów gumowych, z dużymi różnicami między przedsiębiorstwami i analizowanymi procesami przemysłowymi. Zmiany recepturowe są niekiedy czaso- i pracochłonne, wiążą się ze znacznymi nakładami na prace badawczo-rozwojowe, ponieważ niektóre związki stosuje się do szerokiej gamy mieszanek kauczukowych. Wprowadzane zmiany wymagają także akceptacji przez odbiorców, co wiąże się z negocjacjami zmian w specyfikacjach technicznych. Dobry przykład stanowią tutaj zmiany wymuszone na branży gumowej zakazem stosowania wysokoaromatycznych olejów procesowych znajdujących zastosowanie do modyfikowania kauczuków SBR w trakcie ich syntezy oraz jako plastyfikatory ułatwiające przetwórstwo mieszanek kauczukowych. Znacząco wpływały one na parametry techniczne opon, w szczególności na ich przyczepność do nawierzchni i opory toczenia. Przejście z olejów bogatych w WWA na oleje alternatywne było wielkim wyzwaniem wymagającym m.in. znacznych wysiłków ze strony instytucji badawczych, zmian w procesach produkcyjnych oraz pełnych badań opon i ich homologacji – tyko członków stowarzyszenia ETRMA podjęte działania kosztowały ponad 100 mln euro (całą branżę zapewne dużo, dużo więcej).
Choć wydaje się, że nie ma prawdziwego ryzyka zachorowania na nowotwory płuc czy żołądka, to nadal obserwuje się niewielki nadmiar zachorowań na szpiczaka mnogiego w sektorze wyrobów gumowych. Czynniki wywołujące nowotwory nie zostały całkowicie wyeliminowane, dlatego konieczne są dalsze prace nad udoskonalaniem kontroli narażenia i opracowaniem właściwych środków zapobiegawczych. Wyniki tej stosunkowo niedawnej analizy są jednak zachęcające i stanowią wskazówkę, że lepsze warunki pracy skutecznie zmniejszają zły stan zdrowia.
Karol Niciński
Literatura:
IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans Volume 100F, Chemical Agents and Related Occupations, 05.07.2012, https://publications.iarc.fr/Book-And-Report-Series/Iarc-Monographs-On-The-Identification-Of-Carcinogenic-Hazards-To-Humans/Chemical-Agents-And-Related-Occupations-2012 [dostęp: 16.10.2021]
Bolognesi C., Moretto A., Genotoxic risk in rubber manufacturing industry: a systematic review, Toxicol. Lett. 2014 Oct 15;230(2):345-55. doi: 10.1016/j.toxlet.2013.11.013. Epub 2013 Nov 22. PMID: 24275385
Health and safety Executive, Introduction to rubber processing and safety issues, 25.02.2014, https://www.hse.gov.uk/rubber/introduction-to-rubber-processing.pdf [dostęp: 16.10.2021]
Rubber Industry Advisory Committee (RUBIAC), RUBIAC statement on occupational cancers
European Tyre & Rubber Manufacturers’ Association, High PAH Oil restriction in tyres, 6.10.2011,
